اردبیل شهری بزرگ با مردمانی اصیل و فرهنگی غنی است. اردبیل مردمی با فرهنگ غالبا مذهبی و سنتی دارد که مراسم مختلف و آداب و رسوم خود را از سال ها پیش حفظ کرده و آنها را هر ساله اجرا می کنند. برخی از این مراسم ریشه های مذهبی و برخی نیز برگرفته از ریشه های فرهنگی و تاریخی مردم ترک زبان این منطقه است. در ادامه این مقاله آداب و رسوم مردم اردبیل را معرفی و بررسی می کنیم.

مراسم عروسى از آداب و رسوم مردم اردبیل

پس از آنکه دخترى مورد پسند واقع مى ‌شود مراسم خواستگارى انجام مى‌ گیرد. نشانه قبولی خوردن چای و چاى شيرين است. در اين مجلس مهريه و شرايط طرفين و تاريخ عقد معين مى ‌شود. به صورت سنتی، مراسم عقد پس از مراسم ‘شال اوزوک’ انجام مى‌ گرفت. اوزوک به ‌معنى انگشترى است.

دعوت براى عقد از مردان مسن و ميانسال صورت مى ‌گرفت و عقدخوانى در خانه دختر به‌ عمل مى ‌آمد، اما مخارج آن ‌را خانواده پسر برعهده داشت. پيش از بردن عروس به خانه بخت جشنى مختص زن ‌ها بر پا مى ‌شد که هدف از آن دوخت لباس‌ هاى عروس بود، که نمايش لباس‌ ها و زينت‌ آلات نيز در طى آن صورت مى‌ گرفت. خوانندگان و نوازندگان زن در اين مجلس دعوت مى ‌شدند و پذيرائى گرمى صورت مى‌ گرفت.

فرداى آن روز کسانى از خانواده داماد به‌ همراه خياط به خانه عروس رفته و قسمتى از پارچه‌ ها را بريده براى روز عروسى لباس مى‌ دوختند. شبى که فرداى آن عروس به خانه داماد برده مى ‌شد، حنا گجه گفته مى‌شد، که مخصوص دختران و زنان جوان بود، که دعوت مى ‌شدند و با او به حمام مى ‌رفتند و غروب برگشته در خانه عروس جشن مى‌ گرفتند و به دست‌ هاى عروس حنا مى‌ بستند. جشن خانه داماد هم با شرکت پسران جوان بر پا مى‌ شد. در ادامه مراسم قبل و بعد از عروسی را بررسی می کنیم.

مراسم نامزدی از آداب و رسوم مردم اردبیل

یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل مراسم متنوع قبل و بعد از عروسی می باشد. طبق رسم مراسم نامزدی با برگزاری مراسم خاصی به نام ( شال اوزوک) با حضور چند تن از مهمانان و بستگان نزدیک انجام می گیرد، اوزوک به معنای انگشتری و یک لفظ ترکی می باشد، و شال نیز به معنای همان شال، سربند و … می باشد.

خواستگاری رسمی و عقد خوانی

از جمله آداب و رسوم مردم اردبیل در عروسی بعد از مراسم نامزدی مراسم خواستگاری رسمی و خواندن عقد است. پس از آنکه دختری مورد پسند قرار می گرفت اقدام به خواستگاری رسمی می شد. علامت قبول ازدواج از طرف خانواده دختر چای شیرین بود و در این روز از اقربای دختر هم عده ای بدین مجلس که به “شیرنی ایچدی” معروف بود ، دعوت می شدند. در این مجلس میزان مهریه و شرایط طرفین و تاریخ عقد مشخص می شد نامزدی رسمی وقتی صورت می گرفت که مراسم مخصوصی به نام “شال اوزوک” انجام یابد اوزوک لفظ ترکی و به معنی انگشتری است و شال به همان معنائی است که در زبان فارسی نیز مصطلح است.

اصولا  مادر داماد، پس از بررسی و تحقیق میان دختر های فامیل و یا اهالی محل و همسایه ها،  پس انتخاب دختر خانم  مورد نظر، اقدام به خواستگاری او می کنند و در روز خواستگاری اگر پدر عروس خانم، آقا پسر حاضر را به عنوان داماد خانواده  بپذیرد، از آنها با چای شیرین پذیرایی می نماید، در واقع چای شیرین نشانه جواب مثبت از طرف خانواده عروس می باشد. معمولا این  روز به (شیرینی ایچدی) نیز معروف است. میزان مهریه، شرایط طرفین و تاریخ عقد و عروسی پس از بحث و گفتگو، در این مجلس مشخص می شود.

پارچه کسدی

یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل پارچه کسدی است. در قدیم در اردبیل قبل از بردن عروس به خانه بخت جشن دیگری گرفته می شد که مختص زنها بود. مراد از این جشن آن بود که کسان طرفین دور هم بنشینند و لباس های عروس را بریده و بدوزند. ولی در طول زمان این کار صورت تشریفاتی به خود گرفته مبدل به یک جشن رسمی برای نشان دادن لباس ها و زینت آلات عروس به دیگران شده بود. در آن مجلس، که در خانه عروس برگزار می شد.

سازنده ها یعنی خوانندگان و نوازندگان زن دعوت می شدند و با پذیرائی های گرم جشن می گرفتند و در ضمن آن لباس ها و زینت آلاتی را که خانواده داماد برای عروس آورده بودند به مهمانان نشان می دادند. فردای آن روز کسانی از نزدیکان داماد به اتفاق خیاط به خانه عروس می آمدند و قسمتی از پارچه ها را بریده برای روز عروسی لباس می دوختند.

حنا گجه سی از آداب و رسوم مردم اردبیل

یکی از مراسم زیبا و سنتی در اردبیل حنا گجه سی است. حناگجه، شبی بود که فردای آن عروس را به خانه داماد می بردند. این جشن هم در خانه عروس و هم درخانه داماد گرفته می شد. حنا گجه خانه عروس مخصوص دختران و زنان جوان بود اینان، از هر دو خانواده ، از بعد از ظهر آنروز به خانه عروس دعوت می شدند و با او به حمام می رفتند و غروب برگشته در خانه عروس جشن می گرفتند و چون به دستهای عروس حنا می بستند از این رو آنرا حنا گجه یعنی شب حنا بندان می گفتند. جشن خانه داماد هم با شرکت پسران جوان برگزار می شد و دوستان و همسالان وی در آنجا گرد آمده با او به حمام می رفتند.

شب عروسی

بردن عروس به خانه داماد غالباً بعد از غروب صورت می گیرد. در زمان های قدیم بعضی از خانواده ها عروس را با اسب بخانه داماد می بردند ولی بعد ها درشگه جانشین اسب شد و امروزه از ماشین استفاده می کنند. بعد از ظهر روزی که غروب آن عروس به خانه داماد می رفت جهزیه او را به اضافه لباس ها و تحفه هایی که از روز نامزدی به بعد برای او آورده بودند، به خانه داماد می بردند. عروس را مشاطه آرایش می داد و هنگام رفتن او به خانه داماد چادری به سرش می انداختند و زنهای مسنی از خانواده او وی را همراهی می کردند.

یکنفر”ینگه” هم همراه آنها می شد تا آداب و مراسم به حجله رفتن عروس را به وی بیاموزد و در برابر کینه توزی احتمالی از او مراقبت کند. موقع رفتن عروس پدر وی، و در صورت نبودن او برادربزرگ یا عموی او، دم در خانه دعای خیر می داد و خوشبختی او را آرزو می کرد. در خانه داماد معمولاً شام تهیه می شد و از مردان و زنانی از بستگان طرفین دعوت به عمل می آید.

رسم بر این بود که داماد سه تا سیب به پشت عروس بزند و به سر او نقل و نبات بریزد و پول نثار کند. در مدخل راهروی ساختمان مجموعه یا طشت مسین می گذاشتند تا عروس از روی آن بگذرد و مثل مس در آن خانه محکم بماند. فرداى شب عروسى مادر عروس براى ناهار ‘قويماق’ مى ‌فرستاد و براى شام از خانه پدرش ترک‌ پلو مى ‌آوردند، که داراى تشريفاتى بود و دراين مراسم جمعى از نزديکان دعوت مى ‌شدند.

عروس از ساعت ورود روى خود را از ديگران مى ‌پوشانيد و روز اول هر يک از کسان داماد چيزى به‌وى هديه مى‌ دادند تا چادر از سر بردارند. آن ‌را ‘وزآشدي’ يعنى رونما مى‌ گفتند. پس از پايان مراسم عروس و داماد به‌قصد بازديد به خانه‌هاى دوستان و کسان خود مى‌رفتند و سپس نوبت اياغ آشوى بود که عبارت بود از مهمانى ‌هائى که خويشان به افتخار آنها ترتيب داده و از خانواده ‌هاى طرفين نيز دعوت مى‌ کردند.

یلدا در اردبیل از آداب و رسوم مردم اردبیل

یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل در شب 31 آذر ماه که به بلندترین شب سال یا شب چله است برگزار می شود زمستان در هر نقطه از کشور زیبایی‌ های خاص خودش را دارد، اما یکی زیباترین جلوه این فصل شبی به نام شب یلداست که ایرانیان با وداع پاییز در آخرین شب به انتظار برآمدن صبح می ‌نشینند و این از سنت‌ هایی است که در گذر زمان سینه به سینه محفوظ مانده و هنوز هم در بیشتر خانواده ‌های قدیمی اردبیلی رواج دارد. واژه یلدا به معنای زایش و تولد است.

ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با طلوع خورشید، روزها بلندتر و تابش نور آن زیادتر خواهد شد آخرین روز پاییز و اول زمستان را جشن می‌ گرفتند و بر این باور بودند که طولانی ‌ترین شب هم مانع طلوع خورشید مهربانی نمی ‌شود.

«چیله گئجه سی» نمادی از مهربانی، صفا، صمیمیت، دورهمی و صله رحم است در این شب همه در خانه بزرگ ‌ترها دور هم جمع می ‌شوند و یلدا را جشن می‌ گیرند.

این نامگذاری به این دلیل است که در اردبیل مردم فصل زمستان را در روز شمار خود به ۳ قسمت تقسیم کرده ‌اند ۴۰ روز اول آن را چله بزرگ، ۲۰ روز بعد از آن را چله کوچک و ۳۰ روز آخر را نیز «بایرام آیی» یا ماه عید می ‌نامند. از این رو پایان فصل پاییز و آغاز «چله بزرگ» و زمستان در اردبیل مصادف با شب یلداست. ۴ روز آخر چله بزرگ را بویوک چیله (چله بزرگ) و ۳ روز اول چله کوچک را (کیچیک چیله) می‌ نامند. ۷ تا ۱۳ بهمن‌ماه در اردبیل به «خیدیر» معروف است چون در فاصله این روزها از قدیم بارش برف بیشتر از سایر روزهاست‌.

آیین شب یلدا یا شب چله خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار، شیرینی و میوه ‌های گوناگون است که هم جنبه نما دارند و نشانه برکت و تندرستی و فراوانی و شادکامی هستند. این آیین ‌ها  در اردبیل تقریبا مشابه با آیین‌ هایی است که در سایر استان‌ های کشور برگزار می ‌شود و تنها تفاوت آن در تنقلات شب چله است.

معمولا اهالی اردبیل با آجیل شب چله که تشکیل شده از کشمش، نخودچی، گندم، جو، عدس و برنج برشته یا بوداده، مغز گردو، بادام، تخمه کدو، قیسی، سنجد و کدو، چغندر و … پذیرایی می ‌شدند اما سال ‌هاست که این تنقلات جای خود را به انواع آجیل‌ های شور، خام و شیرین، قارشیق، میوه خشک، ژله، شیرینی و شکلات و میوه داده است.

اولین چیزی که از یادآوری شب چله به ذهن خطور می‌ کند، حضور «هندوانه» در این مراسم است. هندوانه مظهر شیرینی، خونگرمی، سرسبزی و سرخ‌ فامی، شادابی و سر زندگی است. اکثر مردم استان اردبیل در شب یلدا چیله قارپیزی (هندوانه چله) می‌ خورند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌ کنند.

در گذشته در شب یلدا، بزرگ‌ ترها با کودکان هم بازی می ‌شدند، «گل یا پوچ» از جمله بازی‌ هایی است که در شب چله با مشارکت همه اعضای خانواده رواج داشت، اما اکنون به ندرت می ‌توان چنین جلوه‌هایی را به چشم دید. حضور همه اعضای خانواده و فامیل محیطی صمیمی و لذتبخش و خاطره انگیز را فراهم می‌کرد که شاید بسیاری از عزیزانی که با خواندن این متن به یاد آن روزها می ‌افتند در کنار یاد آوری سختی‌ ها با حسرت و حِسی لطیف از آن یاد کنند.

از دیگر مراسم‌ های‌ این شب بردن «چله» برای نوعروسان از طرف خانواده داماد است که قدیم‌ ها در سینی‌ های بزرگ مسی با تزیین خاصی وسایل مورد نیاز این شب و لباس گرم و زمستانی برای عروس برده می‌ شد و در منزل عروس بعد از مراسمی خاص از مهمانان با تنقلات ساده و مخصوص این شب پذیرایی می‌شد.

آداب و رسوم چهارشنبه سوری در اردبیل

یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل چهارشنبه سوری است. خطه اردبیل سابقه تاریخی و فرهنگی درخشانی در ایران دارد؛ وجود آثار بی‌ نظیر تاریخی و آیین ‌ها و جشن‌ های کهن مانند چهارشنبه سوری و نوروز  خود دلیلی بر این مدعاست.

قاشق‌ زنی

اردبیل در گذشته بخشی از آذربایجان شرقی بوده و اشترکات فراوان قومی، فرهنگی و زبانی زیادی با استان همجوار دارد، اما وجود برخی ویژگی‌های محلی باعث شده تا شاهد برپایی خرده‌آیین‌هایی در اردبیل باشیم که برآمده از تاریخ این منطقه است. در میان آیین‌ها و مراسمی که در اردبیل برگزارمی‌شود، جشن چهارشنبه‌سوری ازاهمیت و توجه خاصی برخوردار است. در برخی نقاط از این استان مقدمات برگزاری چهارشنبه‌سوری از صبح روز سه شنبه آخر سال شروع می‌شود.

«میر نبی عزیززاده»، نویسنده کتاب «تاریخ دشت مغان» می‌گوید: در منطقه مغان مردم پیش از طلوع آفتاب روز چهارشنبه دسته‌جمعی به کنار رود می‌روند؛ آتشی برمی‌افروزند و جوانان به سوارکاری می‌پردازند. هنگام بازگشت زنان ظرف‌هایشان را از آب رودخانه پر می‌کنند و به خانه می‌آورند و آب آن را به دور خانه می‌پاشند و آرزو می‌کنند که سال جدید، سالی سرشار از روشنی و زلال و پاکی باشد.

تهیه «قورقا» برای سفره چهارشنبه‌سوری

یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل در چهارشنبه سوری تهیه قورقا است. پهن کردن سفره چهارشنبه‌سوری رسمی است که بین اردبیلی‌ها از قدیم الایام تاکنون رواج دارد و برخی به آن هفت‌سین چهارشنبه‌سوری می‌گویند.

بانوان اردبیلی معمولا خانه‌تکانی‌هایشان را تا قبل از جشن چهارشنبه‌سوری به پایان می‌رسانند و از ساعات اولیه صبح سه شنبه آخر سال  دست به کار می‌شوند تا به رسم دیرینه برای سفره چهارشنبهسوری گندم برشته یا «قورقا» درست کنند. البته هنوز در برخی خانه‌ها به جای سفره گذاشتن از سینی مسی بزرگ به اسم «مجمعه» استفاده می‌کنند.

رسم «دن ایستاتمان»

«دن ایستاتمان» از دیگر رسم‌های مربوط به چهارشنبه‌سوری در اردبیل است. دوشنبه آخر سال، بانوان اردبیلی عدس و نخود و برخی حبوبات دیگر را می‌خیسانند. این حبوبات خیس‌شده روز سه‌شنبه همراه گندم برشته می‌شود. به گندم برشته شده کنجد یا مغز گردو به آنها اضافه می‌شود و به‌ عنوان آجیل شب چهارشنبه‌ سوری مورد مصرف قرار می‌گیرد.

آتش چهارشنبه‌سوری

«چرشنبه آخشام» یا همان چهارشنبه‌سوری در استان اردبیل یک روز به‌ یادماندنی برای مردم است. اردبیلی‌ها افروختن آتش در غروب این روز را مانند سایر مردم ایران مهم ترین عنصر این آیین میدانند.

آنها هنگامی که از روی آتش می‌پرند این اشعار را می‌خوانند: ‌ «منیم ساری‌ایتیم سنون/ سنون قیرمیز بلغون منیم»؛ یعنی ناراحتی من مال تو/ تمام سرخی و خوشی تو مال من. همان شعر آشنای “زردی من از تو / سرخی تو از من”.

«حسن کامرانی» پژوهشگر آیین‌های اردبیل معتقد است: سنت آتش روشن کردن در حیاط یا دم در خانه‌ها در چهارشنبه‌سوری، مثل اکثر مناطق کشور در استان اردبیل همچنان پابرجاست. مردم اردبیل برای شادمانی، هنگام پریدن نمادین از روی آتش می‌گویند: «آغریم، اوغریم، توکولسون اُودا / دوشوب کول اولسون اودا»! یعنی؛ تمام بلا و گرفتاری‌هایم در آتش بسوزد/ و با سلامتی و تندرستی سال نو را آغاز کنم. جوانان دم بخت با پریدن از روی آتش آرزوی گشایش در بختشان را می‌کنند و این شعر را می‌خواندند: «آتیل ماتیل چرشنبه/ بختیم آچیل چرشنبه.

رسم بایرام‌ لیق یا بایرام پایی

یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل در چهارشنبه سوری رسم بایرام لیق است. از رسوم زیبای چهارشنبه‌سوری  که سال‌هاست در اردبیل رایج است، بردن هدایایی از سوی خانواده‌ها به خانه دختران تازه‌عروس است.

«حسن کامرانی»، پژوهشگر آیین‌های اردبیل و نویسنده کتاب «ائل ناغیلاری» (قصه‌های ایل) آورده است: «بعد از ظهر آخرین سه‌شنبه سال یا شب چهارشنبه‌سوری، خانواده داماد برای تبریک پیشاپیش عید به خانه عروس می‌روند و هدایای را هم پیشکش می‌کنند که به این رسم «بایرام‌ لیق یا بایرام پایی» می‌گویند.

هدایای خریداری‌شده را در سینی بزرگی قرار می‌دهند و روی آن‌را با پارچه‌های رنگی تزیین می‌کنند. این هدایا معمولا شامل پارچه، طلا، لباس‌های نو، سفره هفت سین، آجیل مخصوص، انواع میوه و آینه و شمعدان هستند که به عنوان بایراملیق (عیدی) به خانه عروس برده می‌شود. همچنین بین بعضی از خانواده‌ها رسم است که پدر و مادر عروس در اولین چهارشنبه‌سوری زندگی مشترک دختر خود، غذای مخصوص این روز را تهیه می‌کنند و به‌همراه آجیل و هدایایی به خانه دخترشان می‌فرستند».

 نیت ‌های چهارشنبه ‌سوری

«بیوک جامعی»، پژوهشگر میراث فرهنگی اردبیل در پژوهش‌های خود آورده است: «در غروب چهارشنبه‌سوری، رسم بود که زنان و دخترانی که شوق شوهرکردن یا آرزوی سفر و زیارت داشتند، دم در بیرونی خانه خود یا کنار دیوار همسایه گوش به صحبت رهگذران یا ساکنان خانه مجاور می‌سپردند و به اصطلاح فالگوش می ایستادند. آنها با شنیدن اولین سخن و با تعبیر آن حاجت خود را می گرفتند که به این رسم «تولاق آستی» یا همان فالگوش می‌گفتند. همچنین در قدیم رسم بوده که کودکان و پسران نوجوان در شب چهارشنبه‌سوری کمربندهای پارچه‌ای یا دستمال خود را  از روشنایی بام‌ها و یا پنجره همسایه یا اقوام خود آویزان می‌کردند که به آن «قورشاق آتماق» (دستمال انداختن) گفته می‌شد. صاحب‌خانه هم بدون آن‌که درصدد شناسایی آن باشند هدایایی به پارچه می‌بست».

شام چهارشنبه‌ سوری

اردبیلی‌ها برای شام شب چهارشنبه‌سوری هم غذای ویژه‌ای دارند که به آن «سودوپلو» می‌گویند. این غذا شامل برنج پخته‌شده با شیر، ماهی  و کوکو سبزی است که این کوکو را با ۷ نوع سبزی تهیه می‌کنند. بانوان اردبیلی هنگام تهیه غذای شب چهارشنبه‌سوری، تخم‌مرغ‌های خام را در پوست خشک پیاز می‌پیچند و روی پلوی در حال پختن می‌گذارند. تخم مرغ‌ها بخارپز می‌شوند و پوست پیاز هم باعث رنگین شدن آنها می‌شود. تخم مرغ‌های پخته شده هم هدیه‌ای‌ است که مادران دراین شب به کودکانشان می‌دهند. سر زدن به خانه بزرگ فامیل از رسوم اردبیلی‌ها پس از صرف شام  در شب چهارشنبه‌سوری است.

آیین نواوستی

اردبیلی‌ها رسم دیگری هم در صبح فردای شب چهارشنبه‌سوری داشتند. رسم بر این بوده که پس ازبیدار شدن به نزدیک‌ترین نهر جاری خانه خود بروند از روی آب بپرند و برای خود و خانواده‌شان در سال جدید آرزوی سلامتی و خوشبختی کنند. این مراسم در منطقه اردبیل به آیین «نواوستی» معروف است.این جشن بیشتر بر روی رودخانه «بالیقلی چای» و در محل پل یئددی گوز (هفت چشمه) اردبیل برگزار می‌شود.

جاروکردن و دوختن آب، انداختن سنگریزه‌های کوچک به آب، قیچی‌کردن آب و انداختن لنگه‌ کفش‌های کهنه به آب از بخش‌های اصلی این آئین است. همچنین عبور از عرض آب به تعداد هفت بار نیز در این آئین اجرا می‌شود.

بی شک نواوستی  آیین تحکیم دوستی، مودت، دیدار دوستان و آشنایان و هم صحبتی با آنها در این روز و جشن بزرگ بوده است، زیرا برای اجرای این آیین و پریدن از روی آب جاهایی انتخاب می‌شد که عرض نهر کمتر باشد، بنابراین در چنین محل‌هایی جمعیت بیشتری گرد می‌آمدند. کثرت جمعیت سبب می‌شد که هر کسی دوستان و آشنایان خود را ملاقات کند و پس از روبوسی و تبریک چهارشنبه‌سوری، هم صحبت و هم کلام شود.

رسم قورشاق آتماق

یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل رسم قورشاق آتماق است. در شب چارشنبه‌سوری جوانان و نوجوانان دستمال یا پارچه‌ای را به داخل خانه فامیل و همسایه‌های خود می‌اندازند و صاحب خانه هدیه نقدی یا غیر نقدی به دستمال می‌بندد. اهالی استان اردبیل به این رسم «قورشاق آتماق» می‌گویند.

رسم اوزوگ آتدی

«اوزوگ آتدی» از دیگر رسم‌های شب چهارشنبه‌سوری در این استان است. در این رسم ۱۰ تا ۲۰ نفر در خانه‌ای جمع می‌شوند و داخل تشت نسبتا بزرگ آب می‌ریزند و رویش را با پارچه سفید یا قرمز می‌پوشانند.

هر کس انگشتر خود را داخل آب می‌اندازد، همه به نوبت یک دوبیتی یا یک بیت شعر می‌خوانند. فردی که دو بیتی خواند به خودش یا کسی دیگر دستش را از زیر پارچه به آب وارد می‌کند و بدون آن‌که داخل تشت را ببیند، انگشتری را بیرون می‌آورد. انگشتری هرکس بیرون آمد آن شعر با نیت او تعبیر می‌شود.

رسم قاشق‌زنی

«قاشق‌زنی» از دیگر مراسمی بود  که بعد از برپایی آتش ازسوی جوانان   اجرا می‌شد. در این مراسم جوانان با پنهان کردن صورت خود و با سر کردن چادر، ظرفی را به دست می گرفتند و با مراجعه به منزل همسایه ها و با به صدا درآوردن صدای خاص، خواهان دریافت آجیل، خشکبار یا هدایایی می شدند و همسایه‌ها نیز با توجه به وسع خود هدایایی در ظرف آنان می‌گذاشتند.

مراسم نوروز از آداب و رسوم مردم اردبیل

یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل که سنتی دیرینه است مراسم نوروز است. در ساعت تحويل سال همه افراد خانواده سر سفره نشسته، در اين سفره علاوه بر هفت‌ سين، ميوه و شيرينى و آجيل و خشکبار نيز مى‌ گذاشتند. اولين چيز که در سفره قرار مى‌ گرفت قرآن بود. آينه و سکه طلا يا نقره و برنج گندم نيز از لوازم اين سفره به‌شمار مى‌آمد. قبل از تحويل سال همه وضو مى‌گرفتند و در لحظه تحويل سال سکوت مى‌کردند. اولين کار پس از تحويل سال نگاه کردن و بوسيدن قرآن مجيد بود. سپس کوچک‌ترين فرد گلوبدان در دست گرفته و به‌همه گلوب مى‌داد و سپس ديد و بازديدهاى عيد شروع مى‌شد و بزرگترها به کوچکترها عيدى مى‌دادند.

تکم و تکمچى

تکم شيطانکى است به ‌شکل حيوان از تخته که با پارچه‌ هاى رنگين و تکه‌ هاى آينه آن‌ را زيبا مى ‌کردند و از زير شکم بر انتهاى چوب نازکى متصل کرده و اين چوب را از سوراخى در وسط صفحه تخته‌اى عبور مى‌دادند و به آسانى در آن سوراخ بالا و پائين مى ‌رفت.

تکمچى يعنى صاحب تکم آن‌ را به‌حرکت درآورد. و در نتيجه صدائى به‌ وجود مى‌آورد که خوش ‌آيند است و به‌همراه آن تصانيفى نيز مى‌ خواند که درباره عيد و بهار است . تکمچى ‌ها از حدود يک ماه به عيد مانده پيدا مى‌ شوند و به در خانه‌ ها رفته و رسيدن بهار را مژده مى‌ دادند.

با يرام پائى

با يرام پائى يعنى سهم و حصه عيد، از طرف کسان دخترى که تازه ازدواج کرده فرستاده مى‌ شد. شام در مجموعه‌ هاى مسى بزرگ چيده مى‌ شد و هر غذا در ظرف جداگانه قرار مى ‌گرفت. بر روى آن سرپوش مسى و روى آن روپوش مخملى يا ترمه يا زرى بسيار زيبائى قرار مى‌ دادند و حمال غذاها را در خانه موردنظر مى‌ گذاشت و مجموعه و روپوش و سرپوش را با خود بر مى ‌گرداند.

غبار روبی و خانه تکانی از رسوم نوروزی اردبیل

یکی از اولین آداب و رسوم عید نوروز که از اوایل اسفندماه و یا اواسط این ماه که معمولا به بایرام آیی در بین اهالی خطه اردبیل معروف است آغاز می شود، غبار روبی منازل یا خانه تکانی است که این امر بنا به سلیقه هر یک از افراد متفاوت بوده است.

در این رسم زنان و مادران خانه با غبار روبی و شست و شوی وسایل منازل خود عید را آغاز و خود را برای این ماه آماده می کنند که این رسم را به معنی پشت سر گذاشتن کهولت، کسالت، تنبلی و هرچه غم و اندوه است می دانند و با این کار خود را برای آغاز سالی نو و پر از خیر و برکت و همراه با شادمانی آماده می کنند.

دادن عیدی (بایراملیق) و سکه سال نو (ایل سکه سی) از رسوم نوروزی اردبیل

از آداب و رسوم ویژه عید نوروز که در استان اردبیل و خطه آذربایجان رواج دارد و از گذشتگان در این عید باستانی به نمایش گذاشته شده است می ‌توان به دادن عیدی (بایراملیق) و سکه سال نو (ایل سکه سی) اشاره داشت.

بایراملیق یا عیدی، در واقع هدیه ‌ای است که افراد به مناسبت فرا رسیدن عید به همدیگر می ‌دهند و معمولا این هدیه از طرف بزرگترها به کوچکترها داده می ‌شود و تاریخی کهن در میان اردبیلی ها دارد.

البته در اردبیل و منطقه آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی، این هدیه می ‌تواند یک تخم مرغ رنگ شده عید باشد یا یک لباس و یا اسکناس تازه که بنا به سلیقه افراد در مناطق مختلف متفاوت است، اما اسکناس نو و یا پول، متداول‌ ترین نوع بایراملیق در استان اردبیل است که افراد به همدیگر می دهند.

هم چون رسومی که در بسیاری از خانواده ها در دیگر استان های کشور نیز رایج است، پدر خانواده اسکناس ‌های نویی را در میان صفحات قرآن کریم نگهداری می کند و بعد از لحظه تحویل سال نو به اعضای خانواده هدیه می دهد و دادن عیدی به تازه عروس ‌ها و تازه دامادها و نامزدهای جوان از اهمیت فراوانی در این خطه برخوردار است.

دادن «ایل سکه سی» یا «سکه سال» رسم دیگری است که در نزد مردم دیار آذربایجان به مناسبت عید نوروز متداول است و معمولا برخی افراد که به داشتن دستی با برکت و یا به اصطلاح آذری ‌ها دستی سبک مشهورند با آغاز سال نو به دوستان و آشنایان «ایل سکه سی» می ‌دهند تا با دریافت نخستین پول سال از چنین دست مبارکی سالی پر رونق و خوب از لحاظ اقتصادی داشته باشند.

نو اوستی رسوم نوروزی اردبیل

یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل در نوروز نو اوستی است. همچنین براساس یک سنت دیرینه همان گونه که افراد، شب چهارشنبه سوری از روی آتش می پرند در سپیده دم چهارشنبه از روی آب و نهرهای روان می گذرند.

این رسم که در منطقه به ˈنو اوستی رفتنˈ مشهور است به طور معمول در پل های قدیمی روی رودخانه بالخلو که از مرکز شهر اردبیل می گذرد انجام می شد و برای چند دهه ای می توان گفت که برچیده شده بود.

ولی شهرداری اردبیل چند سالی است که با برنامه ریزی و اطلاع رسانی سعی در احیای آن نموده و همه ساله جمع زیادی از گروههای مختلف مردم روی پل هفت چشمه این شهر برای انجام این مراسم جمع می شوند.

سفره هفت سین از آداب نوروزی اردبیل

یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل مانند خیلی شهرهای دیگر سفره هفت سین است. هنگام تحویل حتی اگر نیمه های شب هم باشد بسیاری از افراد خانواده بیدار مانده و بر سر سفره هفت سین که با قرآن مجید و شمع های الوان آراسته شده با خواندن آیه های الهی و ادعیه مخصوص به انتظار می نشینند.

سفره هفت سین هنوز نیز در برخی از خانه های منطقه برای پذیرایی از میهمانان تا سیزدهم عید نوروز پهن باقی می ماند. قبل از تحویل سال اغلب افراد وضو گرفته و برای لحظاتی سکوت همه جا را فرا می گیرد و فقط صوت مناجات به گوش می رسد.

دقایقی پس از تحویل سال کوچه ها و خیابان های شهرها و روستاهای مختلف استان اردبیل حال و هوای دیگری پیدا می کنند و خانواده ها برای تبریک گفتن سال نو به دیدار همدیگر می شتابند.

رفتن بر سر مزار درگذشتگان از سنتی ترین آداب و رسوم مردم اردبیل

جمع زیادی از مردم شهرستان اردبیل براساس یک سنت دیرینه مذهبی در آخرین و اولین پنجشنبه سال بر سر مزار درگذشتگان خویش حضور می یابند. یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل که رسمی سنتی است رفت بر سر مزار درگذشتگان است.

این افراد به شکل گروهی و یا انفرادی از نخستین ساعات بامداد این روزها به آرامستان های اردبیل مراجعه می کنند و قرائت سوره های مبارکه فاتحه و یاسین بر سر قبور ، حال و هوای معنوی ویژه ای را در این مکان ها حاکم می کند.

جمعی از خانواده ها نیز با پخش خرما؛ حلوا و شیرینی نذری در میان مردم در آرامستان های شهر سعی در کسب اجر معنوی می کنند. تعدادی از خانواده ها نیز با تهیه سبزه های ویژه عید نوروز در روزهای مذکور آن ها را همراه با شیشه های محتوی گلاب بر سر قبر اموات خویش قرار می دهند.

مردم اردبیل معتقدند همانطوریکه در سال جدید افراد با انجام دید و بازدید سعی در شستن کدورت ها از دل ها دارند، باید با حضور در قبرستان ها ضمن یادآوری آخرت از درگذشتگان طلب بخشش نموده و روح آنان را شاد گردانند.

براساس سنت دیرینه ای ساکنان اردبیل مجالس ختمی برای بستگان خویش که در سال قبل فوت کرده اند در دومین روز از عید نوروز بر پا می کنند. این مجالس به صورت مشترک از سوی خانواده های داغدار ساکن در یک محله در مسجد همان محله و در قبل از ظهر دایر می شوند.

اعياد مذهبى در آداب و رسوم مردم اردبیل

از جمله آداب و رسوم مردم اردبیل به دلیل زمینه مذهبی که در  این شهر وجود دارد برگزاری اعیاد مذهبی است. شهر اردبیل یک شهر مذهبی و شهیدپرور می باشد. ریشه های فرهنگی عمیق مذهبی در این شهر باعث شده اعیاد مذهبی متنوعی توسط مردم برگزار و گرامی داشته شود. از جمله اعیاد مذهبی که در استان اردبیل برگزار می شود می توان به عید فطر و عید قربان، عید مبعث و عید غدیر، سوم شعبان و عید نیمه شعبان اشاره کرد.

سوگوارى‌ هاى مذهبى در آداب و رسوم مردم اردبیل

در اردبیل سوگواری ها با شهرهای دیگر متفاوت است و به شکل خاص و باحفظ سنت های قدیمی برگزار می شود. از جمله مراسم سوگواری که در شهر اردبیل برگزار می شود می توان به شاخسه، طشت گذاری، شمع گذاری و شمع گردانی اشاره کرد. همچنین مراسم عاشورا در اردبیل به شکل بسیار خاصی برگزار می شود. در ادامه هر کدام از این مراسم را جداگانه بررسی می کنیم.

شاخسه ‌از آداب و رسوم مردم اردبیل

از آداب و رسوم مردم اردبیل شاخسه است. يک ماه پيش از فرا رسيدن ماه محرم با تشکيل دسته‌هاى شاه‌حسيني، که در محل به‌شکل ‘ شاخسه‌ ‘ عنوان مى‌شد، مراسم آغاز مى‌گشت. حدود يک ساعت از شب گذشته، با دستور رئيس شاه حسينى‌ها صف تشکيل مى‌شد و حاضرين چوب‌دستى را مثل شمشير در دست راست مى‌گرفتند و دست چپ را از پشت بر کمر نفر سمت راست قرار مى‌دادند و صف مرتب و فشرده‌اى به‌وجود مى‌آوردند.

صف مردان به‌شکل دايره بزرگى درآمده و در جواب اشعار و ابيات رئيس دسته که با آهنگ خوانده مى‌شد، همه که شاه‌حسين را به‌صورت ‘شاخسه ٔ ‘ ادا مى‌کردند. اشعار که جنبه حماسى داشت آمادگى حاضرين را براى فداکارى در راه حضرت حسين (ع) بيان مى‌داشت . اين مراسم امروزه در اردبيل منسوخ شده است .

طشت‌ گذارى

از جمله یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل برگزاری می توان به طشت‌گذارى در مساجد و تکايا است، که سه روز به آغاز محرم آغاز مى‌شد. هر يک از محلات چند روز پيش دعوت‌نامه ‌اى براى علما و بزرگان مى‌ فرستادند و از آنها براى شرکت در اين مراسم دعوت مى ‌کردند. طشت‌ ها را در جائى آماده مى‌ کردند. دسته سينه‌ زنان و زنجير زنان به محلى که طشت‌ هاى محله در آنجا بود مى ‌رفتند و آنها که حامل طشت‌ ها بودند آنها را بر دوش گرفته و جلوى دسته حرکت مى‌ کردند و زمانى‌که به مسجد مى ‌رسيدند، آنها در محل مخصوص خود که معمولاً طاقچه بزرگ يا سقف ضربى بود مى‌ گذاشتند و پر از آب مى‌کردند. قرائت فاتحه کنار طشت صورت مى‌ گرفت که تشريفات خاصى داشت.

مراسم شمع‌ گذارى

اين مراسم روز نهم محرم يعنى تاسوعا اجراءِ مى‌ شود و اردبيليان در ۴۱ مسجد شمع روشن مى‌ کنند. اين شمع‌ ها نذرى است. وقتى آفتاب غروب مى‌ کند در بيشتر مساجد مردم و دسته‌ هاى شمع‌ گذار، کنار طشت گرد آمده و فاتحه مى‌ خوانند.

عاشورا از آداب و رسوم مردم اردبیل

در روز عاشورا دسته‌ ها با ترتيب خاصى قرار مى‌ گيرند که در گذشته اجزاى دسته‌ ها بيش از امروز بود. اسرا را که دختر بچه‌‌ هاى با لباس‌ سياه بودند، بر شترها که فرش روى آنها قرار داشت. سوار مى ‌کردند و خاطره اسيران کربلا را زنده مى‌ نمودند. قمه‌زن‌ ها نيز، از ديگر افرادى بودند که براى برآورده شدن حاجات خود بر سر قمه مى‌ زدند.

شبيه‌ گردان‌ ها نيز در آن روز با پوشيدن لباس‌هاى مخصوص صحنه‌هاى را در ميدان ‌گاه ‌هاى جلوى مساجد ترتيب مى‌ دادند. در پايان مراسم قمه‌زن ‌ها عاشورا ساعت يک بعد از ظهر پايان مى‌ يافت و شب يازدهم، شب شام غريبان خوانده مى ‌شد که مردم در مساجد جمع مى‌ شدند و چراغ‌ ها را خاموش مى‌کردند و عزادارى مى ‌کردند.

آئین شمع گردانی

از سنتی ترین و ریشه ای ترین آداب و رسوم مردم اردبیل می توان به آیین شمع گردانی اشاره کرد. در روز تاسوعا دستجات عزاداری اقدام به شمع گردانی می‌کنند که با برگزاری این مراسم سنتی، عشق و ارادت به خاندان عصمت و طهارت در این روز به نقطه اوج خود می ‌رسد.

در این آئین که از صبح تاسوعا در شهرها و نقاط مختلف استان اردبیل آغاز شده و تا غروب ادامه می‌یابد، عزاداران با دسته‌های شمع به مساجد مختلف محلات رفته و با روشن کردن شمع که در حقیقت نذری آنها محسوب می‌شود، عشق و ارادت خود را به حضرت ابوالفضل (ع) نشان می‌دهند.

این آئین سنتی بیش از هزار سال در اردبیل قدمت دارد و این مراسم در زبان ترکی و محلی به نام “شمع ‌پایلاما” معروف بوده و عزاداران حسینی بعد از هشت روز عزاداری در مساجد و خیابانها و محلات اردبیل در روزی که منتسب به علمدار رشید کربلا، حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) است اقدام به روشن کردن شمع می‌کنند و در سوگ آن علمدار رشید بر سر و سینه می‌زنند.

در تاسوعای حسینی همه دسته‌های عزاداری شامل محلات شش‌گانه، شعبات آن و مردم عزادار به بازار می‌آیند و ضمن عزاداری آیین شمع‌گردانی را نیز با شکوه خاص و هرچه تمام‌ تر برگزار می ‌کنند.

این مراسم نه تنها در اردبیل بلکه در سایر شهرها و امامزاده‌ها با حضور دسته‌ها و گروه‌های عزاداری با حال و هوای خاص بویژه در شکل و محتوای باشکوه برگزار می‌‌شود و نظیر آن را می‌توان در امامزاده سلیمان فخرآباد مشگین ‌شهر، سید دانیال خلخال، مسجد غریب بیله ‌سوار و دیگر اماکن مذهبی و مورد احترام مردم استان عنوان کرد.

زنان نیز در روز تاسوعا با حضور در مساجد و شرکت در مراسم شمع روشن کردن ارادت خود را به شهیدان کربلا ابراز می‌دارند و با حضور در سقّاخانه اردبیل اقدام به ادای نذر کرده و با روشن کردن شمع و گره بستن تکه پارچه‌‌ای خواستار برآورده شدن حاجات خود می‌شوند.

آیین شمع‌ گردانی در بین بانوان استان اردبیل از حال و هوای خاص برخوردار می‌باشد، به طوری که بانوان در حالی که چادر و لباس سیاه بر تن کرده‌اند در سقاخانه ابوالفضل ‌العباس (ع) اردبیل جمع شده و ضمن سر دادن ندای عزاداری به شکل خاص با روشن کردن شمع و گره زدن تکه‌پارچه‌هایی خواستار برآورده شدن حاجات خود و خانواده می‌شوند.

محرم گئجه ‌لری (شب‌ های محرم)

از جمله آداب و رسوم مردم اردبیل می توان به مراسم محرم گئجه لری اشاره کرد. شب‌ های دهه اول ماه محرم الحرام در اردبیل حال و هوای معنوی و خاصی دارد، مساجد تا پاسی از شب باز بوده و پذیرای عزاداران اباعبدالله الحسین(ع) است.

عزاداران در شب‌ های محرم و به ‌خصوص در دهه اول محرم هر شب علاوه بر عزاداری در مساجد خود به صورت جمعی، از مسجد یک محله حرکت کرده و در یک یا دو مسجد به عزاداری مشغول می‌ شوند. پیرغلامان حسینی به یاد دارند که در شب‌ های پرشور محرم در کوچه پس کوچه‌ های شهر دستجات عزاداری یک محله با ناله‌ های دلنواز «حسینیم وای، حسینیم وای» و با چراغی نفتی به سمت مسجد یا محله‌ای دیگر حرکت می‌کردند و وقتی وارد حیطه جغرافیایی آن محله می‌شدند اهالی محله میزبان با در دست داشتن نشان و بیرق محله مسافتی را به پیشواز می‌آمدند.

اما آنچه قابل ذکر و تامل است این است که این مراسم ویژه در حقیقت یک سمفونی بزرگ معنوی است که هیچ وقت برای اجرای آن تمرین و آماده‌سازی و هماهنگی صورت نگرفته است. شاید می‌توان گفت که عزاداری دسته‌های منسجم محله‌های اردبیل در مساجد یک مراسم باشکوه بداهه است که کاملاً در یک فضای صمیمی با عنایت پروردگار متعال و اعتقادات قلبی مردم و عشق به امام حسین (ع) برگزار می‌شود.

حرکت دستجات عزاداری محلات شش‌ گانه اردبیل

یکی از آداب و رسوم مردم اردبیل حرکت دستجات عزاداری محلات شش گانه اردبیل است. عزاداری‌ های اردبیل محدود به شب نبوده و از روز دوم لغایت هشتم ماه محرم، محلات شش ‌گانه با زیر شاخه‌های خود به سمت بازار حرکت می‌کنند و به عزاداری می‌پردازند که شور و شوق و جلوه‌ای خاص در این عزاداری رقم می‌خورد که قابل وصف نیست. در طول این روزها بازار تاریخی اردبیل در راستای خدمت‌رسانی به عزاداران تعطیل می‌شود و بازاریان به استقبال از عزاداران و پذیرایی از آنها می‌ پردازند.

عزداری در بازار قدیمی اردبیل از دومین روز محرم با عزاداران محله «اونچی میدان» آغاز می‌شود، دستجات عزاداری به همراه شاخه‌ها یا همان «خولاهای» خود در بازار سنتی اردبیل عزاداری می‌کنند،  در روزهای بعد محله‌های سرچشمه، عالی قاپو، پیرعبدالملک، اوچدکان و طوی به بازار آمده و آنان نیز عزاداری خود را به شکل منسجم و خاص انجام می‌دهند.

مراسم عزاداری در بازار اردبیل از روح خاصی برخوردار بوده و باصفا و بی‌ریا برپا می‌شود و بازاریان و کسب و کارشان نیز رنگ حسینی به‌خود می‌گیرد و تمامی حجره‌ها برای پذیرایی سوگواران آماده می‌شود. پرچم‌ها و لباس‌های مشکی، سربندهای یا حسین، چشمان اشک‌بار شیفتگان یار و دستانی که به عشق حسین(ع) بر سر و سینه می‌زنند.

ریش‌سفیدان محله در پشت پرچم رسمی محله در حالی که یکی از دستجات شعبات تابعه آنان را همراهی می‌کنند، در مسیر عزاداری که شامل مساجد محلات شش‌گانه راسته بازار و مقابل مسجد جامع است حضور پیدا کرده و به سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌پردازند. عزاداری دستجات حسینی در مقابل مسجد جامع که از اوایل صبح تا پاسی از شب ادامه دارد میعادگاه شیفتگان حضرت و جلوه‌ای از شکوه و اخلاص مردم حسینی اردبیل است.

مردمان عشایری اردبیل

استان اردبیل از ایل ها و عشایر متعددی برخوردار است که مهم ترین و منسجم ترین آنها ایل‌های شاهسون و ارسباران هستند که درمناطق گوناگون استان پراکنده شده اند. ایل شاهسون از مهم ترین و معروف ترین ایل های استان های اردبیل و آذربایجان شرقی به شمار می‌رود که دارای پیشینه تاریخی زیادی بوده و از ویژگی های خاص اجتماعی- فرهنگی برخوردار است.

اعضای این ایل دام دار هستند و از مراتع سرسبز کوه های خطه اردبیل استفاده می کنند. شاهسون ها از آداب و رسوم سنتی و قوی برخوردارند، هرچند که از گذشته های دور از حوادث و خطرات دور نمانده و تحولات زمان برآن ها بی تاثیر نبوده است. بر اساس قرارداد ترکمن چای که طی آن قسمتی از مرزهای شمالی ایران به روس ها واگذار شد و به این ترتیب قسمت بزرگی از منطقه قشلاقی شاهسون ها از بین رفت.

منطقه تابستانی (ییلاقی) شاهسون ها را ارتفاعات اهر، مشگین شهر و اطراف آن تشکیل می دهد و منطقه قشلاقی آن ها را بخش های خاوری جلگه کم عمق مغان (که در حدود 150 کیلومتر از منطقه سردسیر فاصله دارد و نزدیک رود ارس است) تشکیل داده است.